6. ปฏิสลฺลาณสุตฺตวณฺณนา

[6] ญตฺวา อาหาติ ‘‘สติ กายวิเวเก จิตฺตวิเวโก, ตสฺมิํ สติ อุปธิวิเวโก จ อิเมสํ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ ญตฺวา อาหฯ

ปฏิสลฺลาณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. อุปาทาปริตสฺสนาสุตฺตวณฺณนา

[7] คหเณน อุปฺปนฺนํ ปริตสฺสนนฺติ ขนฺธปญฺจเก ‘‘อหํ มมา’’ติ คหเณน อุปฺปนฺนํ ตณฺหาปริตสฺสนํ ทิฏฺฐิปริตสฺสนญฺจฯ อปริตสฺสนนฺติ ปริตสฺสนาภาวํ, ปริตสฺสนปฏิปกฺขํ วาฯ อหุ วต เมตํ พลโยพฺพนาทิฯ กมฺมวิญฺญาณนฺติ วิปริณามารมฺมณํ ตณฺหาทิฏฺฐิสหคตํ วิญฺญาณํ ตทนุวตฺติ จฯ อนุปริวตฺติ นาม ตํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺติฯ เตนาห ‘‘วิปริณามารมฺมณจิตฺตโต’’ติฯ อกุสลธมฺมสมุปฺปาทาติ ตณฺหาย อญฺญากุสลธมฺมสมุปฺปาทาฯ ปริยาทิยิตฺวาติ เขเปตฺวา, ตสฺส ปวตฺติตุํ โอกาสํ อทตฺวาฯ สอุตฺตาโสติ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน สอุตฺตาโสฯ คณฺหิตฺวาติ ตณฺหาทิฏฺฐิคฺคาเหหิ คเหตฺวา เตสญฺเจว วเสน ปริตสฺสโกฯ รูปเภทานุปริวตฺติ จิตฺตํ น โหติฯ วฏฺฏตีติ สพฺพากาเรน วตฺตุํ ยุตฺตนฺติ อตฺโถฯ

อุปาทาปริตสฺสนาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. ทุติยอุปาทาปริตสฺสนาสุตฺตวณฺณนา

[8] ตณฺหามานทิฏฺฐิวเสน เทสนา กตา ‘‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’ติ เทสนาย อาคตตฺตาฯ จตูสุ สุตฺเตสูติ ปญฺจมาทีสุ จตูสุ สุตฺเตสุฯ จตุตฺเถ ปน วิวฏฺฏเมว กถิตํฯ

ทุติยอุปาทาปริตสฺสนาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. กาลตฺตยอนิจฺจสุตฺตวณฺณนา

[9] ยทิ อตีตานาคตํ เอตรหิ นตฺถิภาวโต อนิจฺจํ, ปจฺจุปฺปนฺนมฺปิ ตทา นตฺถีติ โก ปน วาโท ตสฺส อนิจฺจตาย, ปจฺจุปฺปนฺนมฺหิ กถาว กา อุทยพฺพยปริจฺฉินฺนตฺตา ตสฺสฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘นิพฺพตฺตา เย จ ติฏฺฐนฺติ, อารคฺเค สาสปูปมา’’ติ (มหานิ. 10)ฯ

กาลตฺตยอนิจฺจสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10-11. กาลตฺตยทุกฺขสุตฺตาทิวณฺณนา

[10-11] ตถารูเปเนวาติ ยถารูเปเนว ปุคฺคลชฺฌาสเยน นวมํ สุตฺตํ กถิตํ, ตถารูเปเนวาติฯ เต กิร ภิกฺขู อตีตานาคตํ ‘‘ทุกฺข’’นฺติ สลฺลกฺเขตฺวา, ตถา ‘‘อนตฺตา’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา ปจฺจุปฺปนฺเน กิลมิํสุฯ ‘‘อถ เนส’’นฺติอาทิ สพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน วตฺตพฺพํฯ

กาลตฺตยทุกฺขสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นกุลปิตุวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อนิจฺจวคฺโค

1-10. อนิจฺจาทิสุตฺตวณฺณนา

[12-21] ปุจฺฉาวสิกํ อานนฺทตฺเถรสฺส ปุจฺฉาวเสน เทสิตตฺตาฯ

อนิจฺจาทิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อนิจฺจวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ภารวคฺโค

1. ภารสุตฺตวณฺณนา

[22] อุปาทานานํ อารมฺมณภูตา ขนฺธา อุปาทานกฺขนฺธาฯ ปริหารภาริยฏฺเฐนาติ ปริหารสฺส ภาริยภาเวน ครุตรภาเวนฯ วุตฺตเมว อตฺถํ ปากฏํ กาตุํ ‘‘เอเตสญฺหี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยสฺมา เอตานิ ฐานคมนาทีนิ รูปารูปธมฺมานํ ปงฺคุลชจฺจนฺธานํ วิย อญฺญมญฺญูปสฺสยวเสน อิชฺฌนฺติ, น ปจฺเจกํ, ตสฺมา ‘‘เอเตส’’นฺติ อวิเสสวจนํ กตํฯ ปุคฺคลนฺติ ขนฺธสนฺตานํ วทติฯ ขนฺธสนฺตาโน หิ อวิจฺเฉเทน ปวตฺตมาโน ยาว ปรินิพฺพานา ขนฺธภารํ วหนฺโต วิย โลเก ขายติ ตพฺพินิมุตฺตสฺส สตฺตสฺส อภาวโตฯ เตนาห ‘‘ปุคฺคโล’’ติอาทิฯ ภารหาโรติ ชาโตติ ภารหาโร นาม ชาโตฯ

ปุนพฺภวกรณํ ปุนพฺภโว, ตํ ผลํ อรหติ, ตตฺถ นิยุตฺตาติ วา โปโนภวิกาฯ ตพฺภาวสหคตํ ยถา ‘‘สนิทสฺสนา ธมฺมา’’ติ, น สํสฏฺฐสหคตํ, นาปิ อารมฺมณสหคตํฯ ‘‘ตตฺร ตตฺรา’’ติ ยํ ยํ อุปฺปตฺติฏฺฐานํ, รูปาทิอารมฺมณํ วา ปตฺวา ตตฺรตตฺราภินนฺทินีฯ เตนาห ‘‘อุปปตฺติฏฺฐาเน วา’’ติอาทิฯ ปญฺจกามคุณิโกติ ปญฺจกามคุณารมฺมโณฯ รูปารูปูปปตฺติภเว ราโค รูปารูปภวราโคฯ ฌานนิกนฺติ ฌานสงฺขาเต กมฺมภเว ราโคฯ สสฺสตาทิฏฺฐีติ ภวทิฏฺฐิ, ตํสหคโต ราโคฯ อยนฺติ ราโค ภวตณฺหา นามฯ อุจฺเฉททิฏฺฐิ วิภวทิฏฺฐิ นาม, ตํสหคโต ฉนฺทราโค วิภวตณฺหา นามฯ เอส ปุคฺคโล ขนฺธภารํ อาทิยติ ตณฺหาวเสน ปฏิสนฺธิคฺคหณโตฯ ‘‘อเสสเมตฺถ ตณฺหา วิรชฺชติ ปลุชฺชติ นิรุชฺฌติ ปหียตี’’ติอาทินา สพฺพปทานิ นิพฺพานวเสเนว เวทิตพฺพานีติ อาห ‘‘สพฺพํ นิพฺพานสฺเสว เววจน’’นฺติฯ

ภารสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ปริญฺญสุตฺตวณฺณนา

[23] ปริชานิตพฺเพติ ปหานปริญฺญาย ปริชานิตพฺเพฯ ตถา ปริชานนญฺจ ตตฺถ ฉนฺทราคปฺปหานํ, เตสํ อติกฺกโมติ อาห ‘‘สมติกฺกมิตพฺเพติ อตฺโถ’’ติฯ อจฺจนฺตปริญฺญนฺติ นิพฺพานํ วทติฯ เตนาห ‘‘สมติกฺกมนฺติ อตฺโถ’’ติฯ

ปริญฺญสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อภิชานสุตฺตวณฺณนา

[24] ญาตปริญฺญา กถิตา ‘‘อภิวิสิฏฺฐาย ปญฺญาย ชานน’’นฺติ กตฺวาฯ ทุติยปเทนาติ ‘‘ปริชาน’’นฺติ ปเทนฯ ตติยจตุตฺเถหีติ ‘‘วิราชยํ ปชห’’นฺติ ปเทหิฯ

อภิชานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4-9. ฉนฺทราคสุตฺตาทิวณฺณนา

[25-30] ธาตุสํยุตฺเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ, เกวลญฺหิ เอตฺถ ขนฺธวเสน เทสนา อาคตา, ตตฺถ ธาตุวเสนาติ อยเมว วิเสโสฯ จตฺตาริ สจฺจานิ กถิตานิ อสฺสาทาทีนวนิสฺสรณวเสน เทสนาย ปวตฺตตฺตาฯ

ฉนฺทราคสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. อฆมูลสุตฺตวณฺณนา

[31] อฆํ วุจฺจติ ปาปํ, อฆนิมิตฺตตาย อฆํ ทุกฺขํฯ อิทญฺหิ ทุกฺขํ นาม วิเสสโต ปาปเหตุกํ กมฺมผลสญฺญิตํฯ ตถา วฏฺฏทุกฺขํ อวิชฺชาตณฺหามูลกตฺตาฯ อฆสฺส นิมิตฺตตาย อฆํ ทุกฺขํฯ วฏฺฏานุสารี มหาชโน หิ ทุกฺขาภิภูโต ตสฺส ปติการํ มญฺญมาโน ตํ ตํ กโรตีติฯ

อฆมูลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

11. ปภงฺคุสุตฺตวณฺณนา

[32] ปภิชฺชนสภาวนฺติ ขเณ ขเณ ปภงฺคุสภาวํฯ

ปภงฺคุสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ภารวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. นตุมฺหากํวคฺโค

1. นตุมฺหากํสุตฺตวณฺณนา

[33] ฉนฺทราคปฺปหาเนนาติ ตปฺปฏิพทฺธสฺส ฉนฺทราคสฺส ปชหเนนฯ ทพฺพาทิ ปากติกติณํ ปากฏเมวาติ อปากฏํ ทสฺเสตุํ ตาลนาฬิเกราทิ ทสฺสิตํ, ติณกฏฺฐานํ วา เภททสฺสนตฺถํฯ ปิยาโล ผารุสกํฯ

นตุมฺหากํสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อญฺญตรภิกฺขุสุตฺตวณฺณนา

[35] ยทิ รูปํ อนุเสตีติ รูปธมฺเม อารพฺภ ยทิ ราคาทโย อนุสยนวเสน ปวตฺตนฺติฯ เตน สงฺขํ คจฺฉตีติ เตน ราคาทินา ตํสมงฺคีปุคฺคโล สงฺขาตพฺพตํ ‘‘รตฺโต ทุฏฺโฐ’’ติอาทินา โวหริตพฺพตํ อุปคจฺฉตีติฯ เตนาห ‘‘กามราคาทีสู’’ติอาทิฯ อภูเตนาติ อชาเตน อนุสยวเสน อปฺปวตฺเตนฯ อนุสยสีเสน เหตฺถ อภิภวํ วทติฯ ยโต ‘‘รตฺโต ทุฏฺโฐ มูฬฺโหติ สงฺขํ น คจฺฉตี’’ติ วุตฺตํฯ นิปฺปริยายโต หิ มคฺควชฺฌกิเลสา อนุสโยฯ

อญฺญตรภิกฺขุสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ทุติยอญฺญตรภิกฺขุสุตฺตวณฺณนา

[36] ตํ อนุสยิตํ รูปนฺติ ตํ ราคาทินา อนุสยิตํ รูปํ มรนฺเตน อนุสเยน อนุมรติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘น หี’’ติอาทิฯ เยน อนุสเยน มรนฺเตน ตํ อนุมรติฯ เตน สงฺขํ คจฺฉตีติ ตถาภูตโต เตน ‘‘รตฺโต’’ติอาทิโวหารํ ลภติฯ เยน อนุสเยน การณภูเตน อนุมียติ, เตนฯ

ทุติยอญฺญตรภิกฺขุสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5-6. อานนฺทสุตฺตาทิวณฺณนา

[37-38] ฐิติยา ฐิติกฺขเณน สหิตํ ฐิตํฯ ฐิตสฺส อญฺญถตฺตนฺติ อุปฺปาทกฺขณโต อญฺญถาภาโวฯ ปญฺญายตีติ อุปลพฺภติฯ ปจฺจยวเสน ธรมานตฺตา เอว ชีวมานสฺส ชีวิตินฺทฺริยวเสน ชรา ปญฺญายติ อุปฺปาทกฺขณโต อญฺญถตฺตปฺปตฺติยาฯ วุตฺตเมว อตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘ฐิตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ชีวิ…เป.… นามํฯ ตถา หิ อภิธมฺเม (ธ. ส. 19) ‘‘อายุ ฐิตี’’ติ นิทฺทิฏฺฐํฯ อญฺญถตฺตนฺติ ชราย นามนฺติ สมฺพนฺโธฯ

ตีณิ ลกฺขณานิ โหนฺติ สงฺขตสภาวลกฺขณโตฯ โย โกจิ รูปธมฺโม วา อรูปธมฺโม วา โลกิโย วา โลกุตฺตโร วา สงฺขาโรฯ สงฺขาโร, น ลกฺขณํ อุปฺปาทาทิสภาวตฺตาฯ ลกฺขณํ, น สงฺขาโร อุปฺปาทาทิรหิตตฺตาฯ น จ…เป.… สกฺกา สงฺขารธมฺมตฺตา ลกฺขณสฺสฯ นาปิ ลกฺขณํ วินา สงฺขาโร ปญฺญาเปตุํ สกฺกา สงฺขารภาเวนฯ เตนาห ‘‘ลกฺขเณนา’’ติอาทิฯ อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ อุปมาย วิภาเวตุํ ‘‘ยถา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ลกฺขณนฺติ กาฬรตฺตสพลาทิภาวลกฺขณํ ปากฏํ โหติ ‘‘อยํ อสุกสฺส คาวี’’ติฯ

เอวํ สงฺขาโรปิ ปญฺญายติ สภาวโต อุปธาเรนฺตสฺส อุปฺปาทลกฺขณมฺปิ อุปฺปาทาวตฺถาติ กตฺวาฯ กาลสงฺขาโตติ อุปฺปชฺชมานกาลสงฺขาโตฯ ตสฺส สงฺขารสฺสฯ ขโณปีติ อุปฺปาทกฺขโณปิ ปญฺญายติฯ อุปฺปาโทปีติ อุปฺปาทลกฺขโณปิฯ ชราลกฺขณนฺติ อุปฺปนฺนชีรณลกฺขณํ, ตํ ‘‘ฐิตสฺส อญฺญถตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘ภงฺคกฺขเณ สงฺขาโรปิ ตํลกฺขณมฺปิ กาลสงฺขาโต ตสฺส ขโณปิ ปญฺญายตี’’ติ ปาโฐฯ เกจิ ปน ‘‘ชราปี’’ติ ปทมฺเปตฺถ ปกฺขิปนฺติฯ เอวญฺจ วทนฺติ ‘‘น หิ ตสฺมิํ ขเณ ตรุโณ หุตฺวา สงฺขาโร ภิชฺชติ, อถ โข ชิยฺยมาโน มหลฺลโก วิย ชิณฺโณ เอว หุตฺวา ภิชฺชตี’’ติ, ภงฺเคเนว ปน ชรา อภิภุยฺยติ ขณสฺส อติอิตฺตรภาวโต น สกฺกา ปญฺญาเปตุํ ฐิติยาติ เตสํ อธิปฺปาโยฯ ตานีติ อรูปธมฺมานํ ตีณิ ลกฺขณานิฯ อตฺถิกฺขณนฺติ อรูปธมฺมวิชฺชมานกฺขณํ, อุปฺปาทกฺขณนฺติ อธิปฺปาโยฯ สพฺพธมฺมานนฺติ สพฺเพสํ รูปารูปธมฺมานํ ฐิติยา น ภวิตพฺพํฯ ตสฺเสวาติ ตสฺสา เอว ฐิติยาฯ ตมตฺถนฺติ ชราลกฺขณสฺส ปญฺญาเปตุํ อสกฺกุเณยฺยภาวํฯ